Καθώς μεγαλώνουμε το παρελθόν φαντάζει συνήθως πιο απόμακρο. Και όμως…, συμβαίνει κάποιες φορές να δούμε κάτι και να ξυπνήσουν μνήμες που νομίζαμε ότι είχαν χαθεί. Αυτό μου συνέβει όταν έτυχε να δω σε ένα παλιό ελαιοτριβείο να κρέμεται από την οροφή μια λάμπα «λουξ». Ξαφνικά επανήλθαν παιδικές μνήμες από ένα μακρινό παρελθόν που ο φωτισμός έξω από τις πόλεις υπήρχε μόνο με απλές λάμπες πετρελαίου και τις λεγόμενες «λουξ» που παρήγαγαν πολύ δυνατό φως, τόσο που δεν επιτρεπόταν να κοιτάξεις το φυτίλι τους αν δεν ήθελες να καταστρέψεις τα μάτια σου. Κοιτώντας στο διαδίκτυο είδα ότι ενώ υπάρχουν πάμπολες πληροφορίες στο διεθνές διαδίκτυο εν τούτοις υπάρχουν ελάχιστες στο ελληνικό διαδίκτυο. Μια-δυο εταιρείες που συνεχίζουν να τις πουλάνε με πλήρη γκάμα ανταλλακτικών διαθέσιμα, και ένα-δυο βίντεο στο youtube. Έτσι αποφάσισα να γράψω αυτό το μικρό αρθράκι ως ένα ελληνικό howto. Άλλωστε έχουν πουληθεί στο παρελθόν εκατομμύρια τέτοιες λάμπες οπότε δεν αποκλείεται να βρείτε κάποια σε κάποια παλιά αποθήκη σας από τον παππού σας…

Αποκαλύφθηκε ακόμα και το λογότυπο της εταιρείας κατασκευής (Petromax)· μια λάμπα που (μετά από λίγη έρευνα) κατασκευάστηκε τον Οκτώβριο του 1954. Ο καθαρισμός της χρειάστηκε λίγη επιστήμη. Τα οξείδια που είχε αναπτύξει το μέταλο (ορείχαλκος/μπρούντζος= χαλκός + ψευδάργυρος) ήταν αδύνατον να αφαιρεθούν με τρίψιμο και υλικά γυαλίσματος. Χρειάστηκε επάλλειψη με κάποιο οξύ (desoxidante) και καλό ξέπλυμα. Αυτό αφαίρεσε τα οξείδια αλλά αποκάλυψε τον χαλκό μια και ο χαλκός δεν αντιδρά με οξέα. Δηλαδή αποκάλυψε κοκκινίλες σε διάφορα σημεία. Αυτές έφυγαν με λεπτό γιαλόχαρτο νερού. Ακολούθησε γυάλισμα με προϊόντα γυαλίσματος μπρούντζου και η μεταβολή από την αρχική κατάσταση ήταν εκπληκτική.

Το επόμενο στάδιο είναι ο έλεγχος στεγανότητας. Προφανώς όταν είναι σε λειτουργία το καύσιμο δεν πρέπει να διαρρέει από πουθενά στο κάτω μέρος. Η τρόμπα αύξησης της πίεσης στο καύσιμο λειτουργούσε. Οπότε αφού ανεβάσαμε την πίεση στο δοχείο τη βουτήξαμε μέχρι τη μέση σε κουβά με νερό. Αυτό αποκάλυψε μια διαρροή αέρα στον στρογγυλό διακόπτη στα δεξιά της φωτογραφίας. Η στεγανοποίηση εκεί γίνεται με έναν κυλινδρικό γραφίτη. Έμενε λοιπόν να έρθουν τα ανταλλακτικά (γυαλί, τσιμούχες στεγανοποίησης, φιτίλι, γραφίτης). Αλλάχθηκε ο γραφίτης στον διακόπτη και η λάμπα ξαναβυθίστηκε σε νερό μέχρι τη μέση. Τώρα δεν υπήρχε διαρροή και ήταν έτοιμη για γυαλί, καύσιμο, φιτίλι και άναμμα.

Κατασκευάστηκε λοιπόν το 1954. Λειτούργησε στο ελαιοτριβείο μέχρι το 1976 αδιαλήπτως, εγκαταλήφθηκε μέχρι το 2021, και φέτος ξαναάναψε επιτυχώς χαρίζοντάς ένα γλυκό και ταυτόχρονα λαμπρό φως με τα 350 κεριά της, δηλαδή 280 Watt ή 4200 lumens (1 Watt λαμπτήρα πυρακτώσεως = 1,25 κεριά = 15 lumens). Τα σύγχρονα μοντέλα παράγουν 500 κεριά φως, δηλαδή αντιστοιχούν σε 400 Watt λαμπτήρα πυρακτώσεως (6000 lumens) και μπορούν να φτάσουν και περίπου τα 480 Watt (7200 lumens) με αλλαγή του καυστήρα από κεραμικό σε ανοξείδωτο.

Αυτή η ενότητα έχει στόχο να καταλάβουμε ποιες είναι οι καλές επιλογές για τον τεχνητό φωτισμό, ειδικά αν διαβάζουμε πολύ ή καταναλώνουμε πολλές ώρες μπροστά σε οθόνες. Για να γίνει αυτό σωστά πρέπει πρώτα να καταλάβουμε μερικά πράγματα για το φως και τις τεχνολογίες που το παράγουν. Το θέμα του τεχνητού φωτισμού με ενδιαφέρει γιατί δαπανάω πολλές ώρες διαβάζοντας και η κούραση των ματιών είναι αναπόφευκτη.

Ίσως είναι ιδέα μου ότι το τελευταίο διάστημα βομβαρδιζόμαστε από τους τηλεοπτικούς μας δέκτες με διαφημίσεις για προϊόντα μελατονίνης για καλύτερο ύπνο… Αν δεν είναι ιδέα μου τότε κάτι τρέχει με τον τεχνητό φωτισμό μας από τα leds, καθώς και τα leds των οθονών των κινητών τηλεφώνων και των tablets.

Αυτό που αναγνωρίζουμε ως «φως» δεν είναι παρά ένα σύνολο ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, όπως και το wifi, αλλά σε μικρότερα μήκη κύματος (μήκος κύματος = απόσταση μεταξύ δύο διαδοχικών κορυφών του). Για αυτά τα μήκη κύματος ο άνθρωπος έχει ειδικά κύτταρα στον αμφιβληστροειδή των ματιών, τα λεγόμενα «κωνία» ή «κωνικά κύτταρα», που εδώ για λόγους απλότητας θα τα λέμε «χρωμοκύτταρα». Αυτά ερεθίζονται σε διαφορετικούς βαθμούς, μεταφέροντας πληροφορίες στον εγκέφαλο. Αυτές τις πληροφορίες ο εγκέφαλος τις αντιλαμβάνεται ως φως. Αν περάσουμε το λευκό φως του Ήλιου μέσα από ένα πρίσμα θα δούμε το φως να αναλύεται σε διάφορα χρώματα (τα χρώματα τις Ίριδας) όπως συμβαίνει σε ένα ουράνιο τόξο. Το πρίσμα απλώς αλλάζει τη γωνία κίνησης των ηλεκτρομαγνητικών αυτών κυμάτων ανάλογα με το μήκος κύματός τους. Έτσι, διαφορετικά μήκη κύματος κινούνται σε διαφορετικές γωνίες και έχουμε μια χρωματική ανάλυση που ονομάζουμε φάσμα.

Προσέξτε ότι η φύση του φωτός δεν διαφέρει από την φύση των ραδιοφωνικών κυμάτων όπως των FM. Απλώς για τα μήκη κύματος του οπτικού φάσματος ο άνθρωπος έχει όργανα που το βλέπουν (τα μάτια), ενώ για άλλα μήκη κύματος (τα FM ή το wifi) όχι. Τόσο το φως όσο και τα FM ή το wifi είναι ηλεκτρομαγνητικά κύματα, που απλώς έχουν διαφορετικό μήκος κύματος.

Το φως έχει διάφορα χαρακτηριστικά όπως ένταση και χρωματισμό και δεν πρέπει να τα μπερδεύουμε. Αν ανάψουμε μια μπλε λάμπα σε ένα δωμάτιο και μετά ανάψουμε άλλη μία ίδια, ο χρωματισμός δεν θα αλλάξει. Η ένταση όμως του φωτός θα αυξηθεί. Μας είναι οικείο το γεγονός ότι «μετράμε» την ένταση σε Watt, την ενέργεια με την οποία λειτουργεί η φωτεινή πηγή (και έβαλα εισαγωγικά στο «μετράμε», γιατί ενώ αυτό είναι κοινός τόπος, εν τούτοις επιστημονικά είναι λάθος, μια και τα Watt που αναγράφει η λάμπα μετράνε την ισχύ που καταναλώνει και όχι αυτή που εκπέμπει ως φως).

Άλλο ένα παράδειγμα : Αν ανάψουμε ένα κερί σε ένα δωμάτιο, το φως που θα πάρουμε είναι «ίδιο» με αυτό του Ήλιου. Ίδιο με την έννοια ότι αποτελείται από τα ίδια χρώματα (αν και σε διαφορετικές ποσότητες), ότι η ανάλυση με πρίσμα ή φασματογράφο θα δώσει όλα τα χρώματα που δίνει και το ηλιακό φως. Η διαφορά είναι στην ένταση και στο ποσοστό με το οποίο συμμετέχει κάθε χρώμα στο τελικό αποτέλεσμα. Αν ανάψουμε 300 κεριά στο ίδιο δωμάτιο θα ανέβει πολύ η ένταση αλλά το μείγμα των χρωμάτων που παράγονται (το φάσμα), παραμένει το ίδιο, και «ίδιο» με αυτό του Ήλιου ! Η αλήθεια είναι ότι σε σχέση με τον Ήλιο εκτός από το ποσοστό με το οποίο συμμετέχει κάθε χρώμα στο τελικό φως υπάρχει ακόμα μία σημαντική διαφορά: ο Ήλιος παράγει και συχνότητες που δεν τις βλέπουμε. Αυτό το σημείο θα μας απασχολήσει λίγο παρακάτω.

Τα χρωμοκύτταρά μας, μπορούν άραγε να ξεχωρίσουν οποιοδήποτε μείγμα φωτός και να το αντιστοιχίσουν σε διαφορετικό χρώμα ; Η απάντηση είναι «όχι». Για παράδειγμα υπάρχουν πολλοί τρόποι να παραχθεί λευκό. Ένας τρόπος είναι αυτός του Ήλιου και του κεριού : να αναμίξεις όλα τα χρώματα. Ένας άλλος είναι να συνδυάσεις μόνο μπλε, πράσινο και κόκκινο σε συγκεκριμένα ποσοστά. Άλλωστε έχουμε χρωμοκύτταρα μόνο για αυτά τα χρώματα. Έτσι δύο πηγές λευκού φωτός μπορεί τα μάτια μας να τις βλέπουν ότι είναι ίδιες αλλά αν αναλυθούν με ένα πρίσμα ή φασματογράφο να δείξουν ότι αποτελούνται από διαφορετικά χρώματα. Αυτό το φαινόμενο με το οποίο «ξεγελιώνται» τα μάτια μας ονομάζεται «μεταμερισμός».

«Όχι» είναι η απάντηση και στην ερώτηση αν τα ανθρώπινα μάτια μπορούν να δουν όλα τα χρώματα. Όχι δεν μπορούν. Αυτό συμβαίνει γιατί τα χρωμοκύτταρά μας δεν ερεθίζονται μόνο από το μπλε, το πράσινο και το κόκκινο αλλά σε μικρότερο βαθμό και από γειτονικά χρώματα, δηλαδή γειτονικά μήκη κύματος. Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε πόσο ερεθίζονται τα χρωμοκύτταρά μας γύρω από τις βασικές τιμές του μπλε, του πράσινου και του κόκκινου.

Με L συμβολίζεται η απόκριση των «κόκκινων» χρωμοκυττάρων μας, M των «πράσινων» και S των «μπλε». Αυτές οι καμπύλες αλληλοκαλύπτονται. Αυτό σημαίνει ότι αν μια πηγή μας δώσει ένα ηλεκτρομαγνητικό κύμα με μήκος κύματος στα 500 nm (νανόμετρα, δηλαδή δισεκατομυριοστά του μέτρου) δεν θα ερεθιστούν μόνο τα πράσινα χρωμοκύτταρά μας αλλά και τα κόκκινα και τα μπλε, αφού το 500 βρίσκεται μέσα στο πεδίο ερεθισμού και των τριών χρωμοκυττάρων μας. Άρα αυτό το χρώμα δεν μπορούμε να το δούμε. Αν κοιτάξουμε μια τέτοια φωτεινή πηγή ο εγκέφαλός μας θα την αντιληφθεί ως ένα μείγμα πράσινου, κόκκινου και μπλε, με το πράσινο να κυριαρχεί. Θα δούμε συνεπώς ένα πρασινωπό χρώμα αλλά όχι ακριβώς αυτό που στέλνει η πηγή. Αλλιώς : θα μπορούσαμε να το δούμε με ακρίβεια αν μόνο τα πράσινα χρωμοκύτταρά μας ερεθίζονταν από αυτό το μήκος κύματος. Αυτά τα χρώματα ονομάζονται «αδύνατα χρώματα» (impossible colors) και έχουν χρησιμοποιηθεί στην λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας.

Υπάρχουν πολλά ήδη φωτισμού και δεν είναι όλα «αθώα» όπως ίσως φαίνονται. Εντελώς χοντρικά, ο άνθρωπος ξεκίνησε με τη φωτιά, πέρασε στα κεριά, στα καντήλια που έκαιγαν λάδι ή λίπος φάλαινας, στις λάμπες με φιτίλι παρόμοιο με τις λουξ και το καύσιμο όχι υπό πίεση, στις λουξ (κηροζίνης ή υγραερίου ή βενζίνης), στις λάμπες πυρακτώσεως, φθορίου, αλογόνου και σήμερα έχει γενικευτεί η χρήση των leds.

Ας υποθέσουμε ότι έχουμε ένα σώμα που απορροφάει όλη την ενέργεια που δέχεται (αυτό στη Φυσική λέγεται black body). Όταν υπερθερμανθεί από την ενέργεια που συγκεντρώνει, αρχίζει να ακτινοβολεί σε διάφορες συχνότητες, μεταξύ αυτών και οι συχνότητες που βλέπει το ανθρώπινο μάτι, δηλαδή στο οπτικό φάσμα (αυτό που αναγνωρίζουμε ως «φως»). Για να καταλάβουμε καλύτερα τι σημαίνουν αυτά, φέρτε στο μυαλό σας τον σιδερά που θερμαίνει ένα κομμάτι σίδερο σε τέτοιο βαθμό που αυτό αρχίζει να κοκκινίζει, δηλαδή να εκπέμπει φως. Αν ένα τέτοιο σώμα θερμανθεί στους 1700 Kelvin (αφαιρέστε 273 για να μετατρέψετε σε Κελσίου) ακτινοβολεί στο οπτικό φάσμα όπως ένα αναμμένο κερί. Το φως αυτό το αντιλαμβανόμαστε «πολύ ζεστό» ή «θερμό» ή «ρομαντικό». Το φως αυτό περιέχει ποσότητες κόκκινου φωτός σε περίπου τις ίδιες αναλογίες με τα υπόλοιπα χρώματα. Έτσι, αν πλησιάσουμε το κερί σε ένα κόκκινο μήλο, το μήλο θα απορροφήσει όλα τα χρώματα εκτός του κόκκινου που θα το επιστρέψει και έτσι θα δούμε ότι το μήλο είναι κόκκινο. Αυτή η παράμετρος, του να περιέχονται όλα τα χρώματα σε επαρκείς ποσότητες μετριέται με τον χρωματικό δείκτη CRI (color rendering index) που για το κερί είναι 100%.

Αν το μαύρο σώμα θερμανθεί στους 2400 Κ έως 2700 K θα παράγει φως παρόμοιο με μια λάμπα πυρακτώσεως. Και η λάμπα πυρακτώσεως παράγει φως με χρωματικό δείκτη CRI 100%. Το ίδιο κάνει και ο Ήλιος αλλά στους 5800-6000 βαθμούς Kelvin. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά. Όσο μεγαλώνει η θερμοκρασία τόσο το φάσμα περέχει όλο και περισσότερες ποσότητες του μπλε. Επίσης όταν η θερμοκρασία είναι τόσο υψηλή όσο του Ήλιου, ένα μέρος της ενέργειας μετατρέπεται και στο υπεριώδες φάσμα (μικρό μήκος κύματος), τη λεγόμενη UV ακτινοβολία (Ultra Violet). Αυτή είναι βλαβερή για τη ζωή και τα μάτια μας, αλλά ευτυχώς έχουμε το στρώμα του όζοντος, το οποίο φιλτράρει μεγάλο μέρος αυτής της βλαβερής ακτινοβολίας. Τα καλά γιαλιά ηλίου φιλτράρουν ακόμα περισσότερο όση ενέργεια στο υπεριώδες φάσμα κατάφερε να περάσει από το όζον.

Το κερί, η λάμπα πυρακτώσεως, οι λουξ λειτουργούν σε θερμοκρασίες μαύρου σώματος πολύ χαμηλότερα και σε αυτές τις θερμοκρασίες δεν ακτινοβολείται ενέργεια στο βλαβερό υπεριώδες φάσμα. Οι λουξ λειτουργούν περίπου από 2000 έως 2400 Kelvin. Για αυτό το φως τους είναι πιο «γλυκό» από τις λάμπες πυρακτώσεως που λειτουργούν από 2400 έως 2700 K. Ο χρωματικός δείκτης CRI για τις λουξ είναι και αυτός 100%.

Πάμε στα leds. Τα leds εκμεταλλεύονται το φαινόμενο του μεταμερισμού που περιγράψαμε παραπάνω. Δηλαδή παράγουν ένα λευκό χρώμα αναμιγνύοντας συγκεκριμένα χρώματα και όχι όλα τα χρώματα όπως κάνει η λάμπα πυρακτώσεως. Για αυτό μια κακής ποιότητας λάμπα led δεν δίνει καλή απόδοση των χρωμάτων στον χώρο μας. Διότι αν για παράδειγμα το λευκό της δεν περιέχει μεγάλες ποσότητες κόκκινου (που είναι και το συνηθέστερο) ένα κόκκινο μήλο δεν θα εμφανίζεται κόκκινο, αφού δεν υπάρχει τέτοιο χρώμα στο φως που του στέλνουμε για να το αντανακλάσει πίσω στα μάτια μας.

Άλλο πρόβλημα είναι η θερμοκρασία μαύρου σώματος στην οποία αντιστοιχούν. Τα χειρότερα leds είναι αυτά που περιγράφονται ως 5000 K ή και 6000 K. Αυτά (εκτός αν ο κατασκευαστής έχει λάβει ειδικά μέτρα και πολύ αυξημένη τιμή) ακτινοβολούν όπως και ο Ήλιος μας και στο υπεριώδες φάσμα. Αλλά τώρα δεν υπάρχει όζον ανάμεσα σε εμάς και τη λάμπα για να μας προστατέψει. Θα αναρωτηθείτε βεβαίως «μα είναι δυνατόν;» και θα έχετε δίκιο. Για να μιλήσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια, το θέμα αυτό είναι θέμα εμπιστοσύνης στον κατασκευαστή. Πρώτον η υπεριώδης ακτινοβολία για τους οικιακούς λαμπτήρες είναι υποτίθεται επαρκώς χαμηλή ώστε να μην είναι βλαβερή. Όμως αυτό επιτυγχάνεται συχνά καλύπτοντας τα leds με ενώσεις του φωσφόρου. Αν ο φώσφορος φθαρεί (και τα leds ζουν πολύ καιρό) θα υπάρχει διαρροή υπεριώδους. Απλώς πρέπει να εμπιστευτείτε τον κατασκευαστή ότι αυτό δεν θα συμβεί. Αν τον εμπιστεύεστε, όλα καλά. Επίσης το φάσμα τους στο οπτικό κομμάτι περιέχει πολύ μπλε και λίγο κόκκινο (για τεχνολογικούς λόγους. Άλλωστε δεν παράγουν φως με την ίδια «τεχνολογία» που παράγει ο Ήλιος). Το πολύ μπλε προσομοιάζει το μπλε της μέρας. Έτσι, αν χρησιμοποιούμε τέτοιο φωτισμό το απόγευμα/βράδυ, αποσυντονίζουμε το ρολόι του σώματός μας (κιρκάδιος ρυθμός) με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να κοιμηθούμε καλά. Το μπλε φως αναστέλει την παραγωγή μελατονίνης που μας βοηθάει να κοιμηθούμε, εξού και οι διαφημίσεις με ένα σωρό σχετικά προϊόντα (που πριν λίγα χρόνια δεν υπήρχαν).

Ο καλύτερος φωτισμός στο σπίτι με leds θα ήταν αυτός που χρησιμοποιεί χαμηλές θερμοκρασίες μαύρου σώματος, δηλαδή 2400 έως 2700 K, αντίστοιχες με αυτές μιας λάμπας πυρακτώσεως, που έχει ως συνέπεια αμελητέα εκπομπή υπεριώδους ακτινοβολίας. Επίσης κοιτάμε τον δείκτη CRI να είναι όσο πιο κοντά στο 100 γίνεται ώστε έχουμε καλή χρωματική απόδοση των αντικειμένων γύρω μας. Αν ο χρωματικός δείκτης CRI είναι χαμηλός θα κυριαρχεί το μπλε στον φωτισμό της λάμπας και εκτός από το ότι δεν θα αποδίδονται σωστά τα χρώματα των αντικειμένων στον χώρο μας, θα μας εμποδίζει και να κοιμηθούμε.

Εδώ υπάρχει κάτι να πούμε ακόμα για το CRI. Υπάρχουν διαφορές από χώρα σε χώρα. Το CRI υπολογίζεται με βάση την χρωματική απόδοση σε μια ομάδα 14 αντιπροσωπευτικών χρωμάτων σε σχέση με μια λάμπα πυρακτώσεως που θεωρείται ιδανική πηγή φωτός. Στις ΗΠΑ όμως υπολογίζουν το CRI μόνο στα 8 από τα 14 χρώματα εξαιρώντας το κόκκινο. Όταν περιλαμβάνονται και τα 14 χρώματα το ονομάζουν extended CRI ή CRI(e) ή CRI(Re). Υποτίθεται ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το CRI των προϊόντων φωτισμού υπολογίζεται ως extended, δηλαδή και στα 14 αντιπροσωπευτικά χρώματα, ενώ στην ΕΕ το αμερικανικό μοντέλο των 8 αντιπροσωπευτικών χρωμάτων δηλώνεται ως CRI(Ra). Άρα πρέπει κανείς να έχει το νου του στο τι είναι υποχρεωμένες οι βιομηχανίες να δηλώνουν στα προϊόντα τους.

Σαφώς τα κεριά, οι λουξ και οι πυρακτώσεως παράγουν καλύτερης ποιότητας φως από κάθε άποψη, που δεν έχει καταφέρει ακόμα η σύγχρονη τεχνολογία να πλησιάσει σε λογικές τιμές. Δυστυχώς όμως οι πυρακτώσεως καταναλώνουν πολύ ρεύμα οπότε η χρήση τους είναι και ασύμφορη και αντιοικολογική (μόνο το 5-10% της ενέργειας που καταναλώνουν μετατρέπεται σε φως, το 90-95% χάνεται σε θερμότητα). Βέβαια τα leds δεν είναι σίγουρα πιο οικολογικά ως προς την κατασκευή τους (όσο είναι ως προς την κατανάλωσή τους). Συνήθως οι λάμπες χρησιμοποιούν πολύ πλαστικό. Παλαιότερα χρησιμοποιούσαν μόλυβδο (Pb) και αρσενικό (As). Τώρα χρησιμοποιούν επικαλύψεις φωσφόρου : το led είναι μπλε ή υπεριώδες. Καλύπτεται με στρώματα φωσφόρου ή ενώσεών του ο οποίος όταν εκτεθεί στο μπλε ή υπεριώδες φως ακτινοβολεί σε μεγαλύτερα μήκη κύματος (προς το κόκκινο) δίνοντας φως σε μεγάλο μέρος του οπτικού φάσματος. Το θέμα σε σχέση με την οικολογία είναι το εξής : ποτέ δεν ξέρεις τι θα σκεφτεί να χρησιμοποιήσει η βιομηχανία. Αμφισβητώ ότι η παραγωγή των leds έγινε για τον πλανήτη. Αυτός ήταν ο διαφημιστικά ορθός λόγος. Και ο κόσμος, οικολογικώς ορθά, πήγε στα leds. Η βιομηχανία όμως έχει στόχος το κέρδος και δεν έχω κανένα λόγο να εμπιστευτώ τι τοξικό στοιχείο θα σκεφτούν να χρησιμοποιήσουν αν τους μειώνει τα κόστη και αυξάνει τα κέρδη.

Επιπλέον τα leds αντικαθιστούν αυτή τη στιγμή τα φώτα στους δρόμους. Χρησιμοποιούν μπλε leds γιατί αυτό το φως είναι ασφαλέστερο για την οδήγηση (βλέπεις καλύτερα σε μεγαλύτερη απόσταση) και καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια. Όμως παράγουν φωτομόλυνση. Οι νεογέννητες χελώνες χάνουν τον δρόμο τους προς τη θάλασσα. Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να κοιμηθούν και δεν μπορούν πια στις πόλεις να δουν τον ουρανό. Υπάρχει η ανεκδοτολογική ιστορία όπου μια εκτεταμμένη διακοπή ρεύματος στο Λος Άντζελες των ΗΠΑ προκάλεσε αθρόες κλήσεις προς το 911 (το αντίστοιχο του ελληνικού 100) για πιθανή επίθεση από εξωγήινους, γιατί ο κόσμος ξαφνικά είδε το κέντρο του γαλαξία (milky way) που δεν είχε ξαναδεί !

Ως προς τον παλλόμενο φωτισμό: οι παλιές φθορίου (αυτές που τρεμοπαίζουν μέχρι να ανάψουν) παράγουν παλλόμενο φωτισμό στη συχνότητα του ρεύματος (50 Hz) γεγονός που κουράζει πολύ τα μάτια. Οι νεώτερες φθορίου που ανάβουν αμέσως έχουν λύσει το πρόβλημα του παλλόμενου φωτός και είναι πολύ καλύτερες ως προς αυτό. Τα σύγχρονα led έχουν μια ελαφριά ταλάντωση στον φωτισμό τους (που δεν είναι ορατή) στη συχνότητα του τροφοδοτικού τους. Η συχνότητα αυτή είναι υψηλή (100 KHz) για αυτό παράγει παράσιτα στο ραδιοφωνικό φάσμα. Το αν αυτή η μικρή ταλάντωση κουράζει τα μάτια δεν φαίνεται να είναι γνωστό. (Να προσθέσουμε εδώ για τις φθορίου ότι δεν έχουν καθόλου κόκκινο χρώμα στο φως τους, οπότε τα αντικείμενα αλλοιώνονται χρωματικά.)

Μια συμβουλή για τεχνητό φωτισμό με led θα ήταν συνεπώς, λάμπες από 2400 K έως 2700 Κ με CRI πάνω από 90% και ακόμα καλύτερα 95% (αν και εκεί ανεβαίνει η τιμή της λάμπας αρκετά). Από 80% έως 90% θα λέγαμε ότι η χρωματική απόδοση είναι «ανεκτή» ενώ κάτω από 80% η χρωματική απόδοση είναι κακή και τέτοιος φωτισμός κάνει μόνο για σκάλες.

Όσον αφορά στο διάβασμα, αν ζητήσετε σε ένα κατάστημα λάμπα για διάβασμα θα σας δώσουν, κατά πάσα πιθανότητα, μια μπλε· μια λάμπα που αντιστοιχεί σε υψηλή θερμοκρασία μαύρου σώματος (4500 ή και 5500 Κ). Κατά τη γνώμη μου αυτό είναι λάθος. Μάλλον αντιγράφουν την ιδέα της πυρακτώσεως που είχε το γυαλί της βαμμένο με ένα ελαφρό γαλάζιο, μην λαμβάνοντας υπόψιν την αλλαγή της τεχνολογίας. Το μπλε προκαλεί εγρήγορση, μας ξυπνάει για να μην κοιμηθούμε πάνω στο βιβλίο. Μας βοηθάει να συγκεντρωθούμε. Όμως η βαμμένη πυρακτώσεως δεν παρήγαγε UV (ή ό,τι παρήγαγε ήταν αμελητέο). Η μπλε led εν γένει παράγει πολλαπλάσιες ποσότητες υπεριώδους από την πυρακτώσεως και αυτό είναι βλαβερό για τα μάτια μας (αν και τυπικά η ποσότητα που παράγει εμπίπτει σε όρια ασφάλειας). Υπό τις παρούσες συνθήκες θα προτιμούσα ένα φωτιστικό γραφείου με μια χαμηλής θερμοκρασίας λάμπα (2600-2700 Κ) με αρκετή ένταση φωτός (500 με 800 lumens) και ένα φλιτζάνι καφέ ή σολοκάτας ή τσάι για την αποφυγή της νύστας και την υποβοήθηση της συγκέντρωσης. Καλύτερα καφεΐνη παρά αυξημένος κιρκάδιος ρυθμός από το μπλε και UV. Επίσης ο χώρος πρέπει να είναι φωτεινός και όχι να διαβάζουμε σε σκοτεινό δωμάτιο με φως γραφείου.

Όσο αφορά στα κινητά, στα tablets και τους υπολογιστές, πάντα (μα πάντα!) εγκαθιστούμε προγράμματα όπως το redshift που ανάλογα με την ώρα τροποποιεί το χρώμα της οθόνης.

Τελικά στον λεγόμενο «ρομαντισμό» που αποπνέει το φως των κεριών μήπως συμβάλει ουσιαστικά το ότι απλώς μας δείχνουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την …πραγματικότητα  ;

Ας κλείσουμε με μια ρομαντική ιστορία μια και αναφέρθηκε παραπάνω ο γαλαξίας. Η Ελληνική Μυθολογία περιγράφει το πώς δημιουργήθηκε. Ο Δίας έβαλε τον νεογέννητο Ηρακλή να πιεί γάλα από το στήθος της Ήρας που κοιμόταν. Όταν ο μικρός χόρτασε απομακρύνθηκε από το στήθος της Θεάς. Μερικές σταγόνες έπεσαν στο έδαφος και προέκυψαν τα λευκά κρίνα της Ήρας (σήμερα αποδίδονται αδικαιολογήτως σε άλλη θρησκεία) και κάποιες άλλες σταγόνες έπεσαν στον ουρανό και σχηματίστηκε ο …γαλαξίας. (Από την ιστορία αυτή ετυμολογείται και η λέξη.)

Τα φιτίλια για αυτές τις λάμπες είχαν άλατα του Θορίου (Th) και άρα ήταν ελαφρώς ραδιενεργά σε ασφαλή επίπεδα, αλλά αυτό ήταν έτσι μέχρι πριν περίπου 2 δεκαετίες. Στη συνέχεια η χρήση του Θορίου απαγορεύθηκε, κυρίως για τους εργαζόμενους στο εργοστάσιο παραγωγής, και αντικαταστάθηκε από Ύττριο (Y) μια σπάνια γαία που ακτινοβολεί φως όταν υπερθερμανθεί χωρίς να είναι ραδιενεργή. Το Ύττριο είναι πολύ κοινό γύρω μας. Υπάρχει στο σώμα μας, στα φυτά που καταναλώνουμε, στις μπαταρίες των κινητών, στα leds, ακόμα και στο μητρικό γάλα. Ομοίως τα φιτίλια είχαν αμίαντο στο σχοινί με το οποίο έδεναν στον καυστήρα. Ο αμίαντος έχει αντικατασταθεί εδώ και δυο δεκαετίες τουλάχιστον, με κεραμικό νήμα. Συνεπώς τα φιτίλια είναι απολύτως ασφαλή. Σύγχυση προκαλούν ακόμα συσκευασίες που στα ελληνικά γράφουν φράσεις όπως «φούσκες αμιάντου». Αυτό είναι κατάλοιπο από την εποχή που είχαν αμίαντο. ΔΕΝ έχουν πια. Στο διαδίκτυο πωλούνται πρωτότυπα φιτίλια που είναι ραδιενεργά και έχουν αμίαντο, αλλά πρέπει να ψάξεις για να τα βρεις σε ιστοσελίδες δημοπρασιών. Όλα τα καταστήματα πωλούν σύγχρονη παραγωγή φιτιλιών που δεν είναι ραδιενεργά ούτε περιέχουν αμίαντο. Ποιοτικά φιτίλια πουλάει η Petromax καθώς και η Luxor (αυστριακής παραγωγής).

Αν η λάμπα είναι παλιά και έχει υπόλοιπα φιτιλιού, μαζέψτε το πολύ προσεκτικά σε υπήνεμο μέρος, σε εξωτερικό χώρο με ένα βρεγμένο χαρτί κουζίνας και απορρίψτε το προσεκτικά σε σακκούλα. Αν ήταν πολύ παλιό πιθανώς να είναι ελαφρά ραδιενεργό και να περιέχει αμίαντο στο σημείο που είναι δεμένο με τον καυστήρα. Αν το φιτίλι είναι σίγουρα σύγχρονο το μαζεύουμε με τον ίδιο τρόπο χωρίς να φοβόμαστε μην είναι ραδιενεργό και αμιαντούχο. Σε κάθε περίπτωση προσέχουμε να μην φυσάει γιατί το φιτίλι θα διαλυθεί αμέσως στον αέρα και δεν είναι καλό να αναπνεύσουμε από τη σκόνη του.

Για να γίνει σωστά η προθέρμανση χρειαζόμαστε ένα οινόπνευμα πάνω από 90% σε αλκοόλη. Πάνω από 93% ακόμα καλύτερα. Στην αγορά υπάρχουν λοσιόν οινοπνεύματος 95% χωρίς άρωμα και χωρίς χρώμα σε χαμηλή τιμή. Το μπλε οινόπνευμα 93% λειτουργεί αλλά παράγει καπνό. Καλύτερα ένα άχρωμο προϊόν με ψηλό οινοπνευματικό βαθμό. Μην χρησιμοποιήσετε οινόπνευμα με περιεκτικότητα κάτω από 90%. Στην αγορά υπάρχουν 70% και 80%. Αυτά δεν προθερμαίνουν επαρκώς τη λάμπα, μη τα χρησιμοποιείτε.

Ο δίσκος καύσης οινοπνεύματος χωράει 8ml. Βέβαια πρέπει να είστε σίγουροι ότι είναι απολύτως επίπεδος αλλιώς θα υπερχειλίσει. Ενώ παρέχεται ειδικό μπουκαλάκι πλήρωσης, εν τούτοις αυτό είναι πλαστικό και δεν έχει δοσομετρητή. Επειδή πρέπει να γεμίσει και 2η φορά πριν την ανάψουμε η πλαστική άκρη του μπουκαλιού εύκολα θα ακουμπήσει στα μεταλικά θερμά μέρη από την πρώτη καύση και θα λιώσει σφραγίζοντας την έξοδο του οινοπνεύματος. Είναι πολύ πιο εύκολη η χρήση σύριγγας μια και έχει και δοσομετρητή, οπότε μπορούν να μετρηθούν τα 8 ml (ή 7ml για να μην υπερχειλίσει), και η βελόνα είναι μεταλική οπότε δεν παθαίνει ζημιά από τα θερμά μέταλα της λάμπας. Κάθε γέμισμα με οινόπνευμα στους 95° βαθμούς με 8 ml καίγεται σε 3 περίπου λεπτά.

Αυτό συμβαίνει γιατί το δέρμα που χρησιμοποιεί η τρόμπα έχει στεγνώσει. Ξεβιδώστε και αφαιρέστε το έμβολο της τρόμπας. Σε ένα καπάκι από πλαστικό μπουκάλι νερού βάλτε κάθετα το έμβολο με το δέρμα μέσα στο καπάκι. Προσθέστε λίγο έλαιο χωρίς οξέα ή ειδικό λάδι λίπανσης δέρματος. Αφού ποτίσει το δέρμα για 1 ώρα σκουπίστε το ελαφρά, πιέστε το προσεκτικά να ανοίξει λίγο στην περιφέρειά του και ξαναβάλτε το στη λάμπα. Τώρα πρέπει να σπρώχνει αέρα. Το δέρμα πρέπει να λαδώνεται τακτικά για να κρατάει τη φόρμα του. Εναλλακτικά μπορείτε να αντικαταστήσετε το έμβολο της τρόμπας με βαλβίδα ελαστικού (πωλείται ξεχωριστά) οπότε θα μπορείτε να ανεβάσετε την πίεση με κοινή τρόμπα ποδηλάτου.