Καθώς μεγα­λώ­νου­με το παρελ­θόν φαντά­ζει συνή­θως πιο από­μα­κρο. Και όμως…, συμ­βαί­νει κάποιες φορές να δούμε κάτι και να ξυπνή­σουν μνή­μες που νομί­ζα­με ότι είχαν χαθεί. Αυτό μου συνέ­βει όταν έτυχε να δω σε ένα παλιό ελαιο­τρι­βείο να κρέ­με­ται από την οροφή μια λάμπα «λουξ». Ξαφ­νι­κά επα­νήλ­θαν παι­δι­κές μνή­μες από ένα μακρι­νό παρελ­θόν που ο φωτι­σμός έξω από τις πόλεις υπήρ­χε μόνο με απλές λάμπες πετρε­λαί­ου και τις λεγό­με­νες «λουξ» που παρή­γα­γαν πολύ δυνα­τό φως, τόσο που δεν επι­τρε­πό­ταν να κοι­τά­ξεις το φυτί­λι τους αν δεν ήθε­λες να κατα­στρέ­ψεις τα μάτια σου. Κοι­τώ­ντας στο δια­δί­κτυο είδα ότι ενώ υπάρ­χουν πάμπο­λες πλη­ρο­φο­ρί­ες στο διε­θνές δια­δί­κτυο εν τού­τοις υπάρ­χουν ελά­χι­στες στο ελλη­νι­κό δια­δί­κτυο. Μια-​δυο εται­ρεί­ες που συνε­χί­ζουν να τις που­λά­νε με πλήρη γκάμα ανταλ­λα­κτι­κών δια­θέ­σι­μα, και ένα-​δυο βίντεο στο youtube. Έτσι απο­φά­σι­σα να γράψω αυτό το μικρό αρθρά­κι ως ένα ελλη­νι­κό howto. Άλλω­στε έχουν που­λη­θεί στο παρελ­θόν εκα­τομ­μύ­ρια τέτοιες λάμπες οπότε δεν απο­κλεί­ε­ται να βρεί­τε κάποια σε κάποια παλιά απο­θή­κη σας από τον παπ­πού σας…

Απο­κα­λύ­φθη­κε ακόμα και το λογό­τυ­πο της εται­ρεί­ας κατα­σκευ­ής (Petromax)· μια λάμπα που (μετά από λίγη έρευ­να) κατα­σκευά­στη­κε τον Οκτώ­βριο του 1954. Ο καθα­ρι­σμός της χρειά­στη­κε λίγη επι­στή­μη. Τα οξεί­δια που είχε ανα­πτύ­ξει το μέτα­λο (ορεί­χαλ­κος/μπρούν­τζος= χαλ­κός + ψευ­δάρ­γυ­ρος) ήταν αδύ­να­τον να αφαι­ρε­θούν με τρί­ψι­μο και υλικά γυα­λί­σμα­τος. Χρειά­στη­κε επάλ­λει­ψη με κάποιο οξύ (desoxidante) και καλό ξέπλυ­μα. Αυτό αφαί­ρε­σε τα οξεί­δια αλλά απο­κά­λυ­ψε τον χαλκό μια και ο χαλ­κός δεν αντι­δρά με οξέα. Δηλα­δή απο­κά­λυ­ψε κοκ­κι­νί­λες σε διά­φο­ρα σημεία. Αυτές έφυ­γαν με λεπτό για­λό­χαρ­το νερού. Ακο­λού­θη­σε γυά­λι­σμα με προ­ϊ­ό­ντα γυα­λί­σμα­τος μπρούν­τζου και η μετα­βο­λή από την αρχι­κή κατά­στα­ση ήταν εκπλη­κτι­κή.

Το επό­με­νο στά­διο είναι ο έλεγ­χος στε­γα­νό­τη­τας. Προ­φα­νώς όταν είναι σε λει­τουρ­γία το καύ­σι­μο δεν πρέ­πει να διαρ­ρέ­ει από που­θε­νά στο κάτω μέρος. Η τρό­μπα αύξη­σης της πίε­σης στο καύ­σι­μο λει­τουρ­γού­σε. Οπότε αφού ανε­βά­σα­με την πίεση στο δοχείο τη βου­τή­ξα­με μέχρι τη μέση σε κουβά με νερό. Αυτό απο­κά­λυ­ψε μια διαρ­ροή αέρα στον στρογ­γυ­λό δια­κό­πτη στα δεξιά της φωτο­γρα­φί­ας. Η στε­γα­νο­ποί­η­ση εκεί γίνε­ται με έναν κυλιν­δρι­κό γρα­φί­τη. Έμενε λοι­πόν να έρθουν τα ανταλ­λα­κτι­κά (γυαλί, τσι­μού­χες στε­γα­νο­ποί­η­σης, φιτί­λι, γρα­φί­της). Αλλά­χθη­κε ο γρα­φί­της στον δια­κό­πτη και η λάμπα ξανα­βυ­θί­στη­κε σε νερό μέχρι τη μέση. Τώρα δεν υπήρ­χε διαρ­ροή και ήταν έτοι­μη για γυαλί, καύ­σι­μο, φιτί­λι και άναμ­μα.

Κατα­σκευά­στη­κε λοι­πόν το 1954. Λει­τούρ­γη­σε στο ελαιο­τρι­βείο μέχρι το 1976 αδια­λή­πτως, εγκα­τα­λή­φθη­κε μέχρι το 2021, και φέτος ξανα­ά­να­ψε επι­τυ­χώς χαρί­ζο­ντάς ένα γλυκό και ταυ­τό­χρο­να λαμπρό φως με τα 350 κεριά της, δηλα­δή 280 Watt ή 4200 lumens (1 Watt λαμ­πτή­ρα πυρα­κτώ­σε­ως = 1,25 κεριά = 15 lumens). Τα σύγ­χρο­να μοντέ­λα παρά­γουν 500 κεριά φως, δηλα­δή αντι­στοι­χούν σε 400 Watt λαμ­πτή­ρα πυρα­κτώ­σε­ως (6000 lumens) και μπο­ρούν να φτά­σουν και περί­που τα 480 Watt (7200 lumens) με αλλα­γή του καυ­στή­ρα από κερα­μι­κό σε ανο­ξεί­δω­το.

Αυτή η ενό­τη­τα έχει στόχο να κατα­λά­βου­με ποιες είναι οι καλές επι­λο­γές για τον τεχνη­τό φωτι­σμό, ειδι­κά αν δια­βά­ζου­με πολύ ή κατα­να­λώ­νου­με πολ­λές ώρες μπρο­στά σε οθό­νες. Για να γίνει αυτό σωστά πρέ­πει πρώτα να κατα­λά­βου­με μερι­κά πράγ­μα­τα για το φως και τις τεχνο­λο­γί­ες που το παρά­γουν. Το θέμα του τεχνη­τού φωτι­σμού με ενδια­φέ­ρει γιατί δαπα­νάω πολ­λές ώρες δια­βά­ζο­ντας και η κού­ρα­ση των ματιών είναι ανα­πό­φευ­κτη.

Ίσως είναι ιδέα μου ότι το τελευ­ταίο διά­στη­μα βομ­βαρ­δι­ζό­μα­στε από τους τηλε­ο­πτι­κούς μας δέκτες με δια­φη­μί­σεις για προ­ϊ­ό­ντα μελα­το­νί­νης για καλύ­τε­ρο ύπνο… Αν δεν είναι ιδέα μου τότε κάτι τρέ­χει με τον τεχνη­τό φωτι­σμό μας από τα leds, καθώς και τα leds των οθο­νών των κινη­τών τηλε­φώ­νων και των tablets.

Αυτό που ανα­γνω­ρί­ζου­με ως «φως» δεν είναι παρά ένα σύνο­λο ηλε­κτρο­μα­γνη­τι­κών κυμά­των, όπως και το wifi, αλλά σε μικρό­τε­ρα μήκη κύμα­τος (μήκος κύμα­τος = από­στα­ση μετα­ξύ δύο δια­δο­χι­κών κορυ­φών του). Για αυτά τα μήκη κύμα­τος ο άνθρω­πος έχει ειδι­κά κύτ­τα­ρα στον αμφι­βλη­στροει­δή των ματιών, τα λεγό­με­να «κωνία» ή «κωνι­κά κύτ­τα­ρα», που εδώ για λόγους απλό­τη­τας θα τα λέμε «χρω­μο­κύτ­τα­ρα». Αυτά ερε­θί­ζο­νται σε δια­φο­ρε­τι­κούς βαθ­μούς, μετα­φέ­ρο­ντας πλη­ρο­φο­ρί­ες στον εγκέ­φα­λο. Αυτές τις πλη­ρο­φο­ρί­ες ο εγκέ­φα­λος τις αντι­λαμ­βά­νε­ται ως φως. Αν περά­σου­με το λευκό φως του Ήλιου μέσα από ένα πρί­σμα θα δούμε το φως να ανα­λύ­ε­ται σε διά­φο­ρα χρώ­μα­τα (τα χρώ­μα­τα τις Ίρι­δας) όπως συμ­βαί­νει σε ένα ουρά­νιο τόξο. Το πρί­σμα απλώς αλλά­ζει τη γωνία κίνη­σης των ηλε­κτρο­μα­γνη­τι­κών αυτών κυμά­των ανά­λο­γα με το μήκος κύμα­τός τους. Έτσι, δια­φο­ρε­τι­κά μήκη κύμα­τος κινού­νται σε δια­φο­ρε­τι­κές γωνί­ες και έχου­με μια χρω­μα­τι­κή ανά­λυ­ση που ονο­μά­ζου­με φάσμα.

Προ­σέξ­τε ότι η φύση του φωτός δεν δια­φέ­ρει από την φύση των ραδιο­φω­νι­κών κυμά­των όπως των FM. Απλώς για τα μήκη κύμα­τος του οπτι­κού φάσμα­τος ο άνθρω­πος έχει όργα­να που το βλέ­πουν (τα μάτια), ενώ για άλλα μήκη κύμα­τος (τα FM ή το wifi) όχι. Τόσο το φως όσο και τα FM ή το wifi είναι ηλε­κτρο­μα­γνη­τι­κά κύμα­τα, που απλώς έχουν δια­φο­ρε­τι­κό μήκος κύμα­τος.

Το φως έχει διά­φο­ρα χαρα­κτη­ρι­στι­κά όπως έντα­ση και χρω­μα­τι­σμό και δεν πρέ­πει να τα μπερ­δεύ­ου­με. Αν ανά­ψου­με μια μπλε λάμπα σε ένα δωμά­τιο και μετά ανά­ψου­με άλλη μία ίδια, ο χρω­μα­τι­σμός δεν θα αλλά­ξει. Η έντα­ση όμως του φωτός θα αυξη­θεί. Μας είναι οικείο το γεγο­νός ότι «μετρά­με» την έντα­ση σε Watt, την ενέρ­γεια με την οποία λει­τουρ­γεί η φωτει­νή πηγή (και έβαλα εισα­γω­γι­κά στο «μετρά­με», γιατί ενώ αυτό είναι κοι­νός τόπος, εν τού­τοις επι­στη­μο­νι­κά είναι λάθος, μια και τα Watt που ανα­γρά­φει η λάμπα μετρά­νε την ισχύ που κατα­να­λώ­νει και όχι αυτή που εκπέ­μπει ως φως).

Άλλο ένα παρά­δειγ­μα : Αν ανά­ψου­με ένα κερί σε ένα δωμά­τιο, το φως που θα πάρου­με είναι «ίδιο» με αυτό του Ήλιου. Ίδιο με την έννοια ότι απο­τε­λεί­ται από τα ίδια χρώ­μα­τα (αν και σε δια­φο­ρε­τι­κές ποσό­τη­τες), ότι η ανά­λυ­ση με πρί­σμα ή φασμα­το­γρά­φο θα δώσει όλα τα χρώ­μα­τα που δίνει και το ηλια­κό φως. Η δια­φο­ρά είναι στην έντα­ση και στο ποσο­στό με το οποίο συμ­με­τέ­χει κάθε χρώμα στο τελι­κό απο­τέ­λε­σμα. Αν ανά­ψου­με 300 κεριά στο ίδιο δωμά­τιο θα ανέ­βει πολύ η έντα­ση αλλά το μείγ­μα των χρω­μά­των που παρά­γο­νται (το φάσμα), παρα­μέ­νει το ίδιο, και «ίδιο» με αυτό του Ήλιου ! Η αλή­θεια είναι ότι σε σχέση με τον Ήλιο εκτός από το ποσο­στό με το οποίο συμ­με­τέ­χει κάθε χρώμα στο τελι­κό φως υπάρ­χει ακόμα μία σημα­ντι­κή δια­φο­ρά: ο Ήλιος παρά­γει και συχνό­τη­τες που δεν τις βλέ­που­με. Αυτό το σημείο θα μας απα­σχο­λή­σει λίγο παρα­κά­τω.

Τα χρω­μο­κύτ­τα­ρά μας, μπο­ρούν άραγε να ξεχω­ρί­σουν οποιο­δή­πο­τε μείγ­μα φωτός και να το αντι­στοι­χί­σουν σε δια­φο­ρε­τι­κό χρώμα ; Η απά­ντη­ση είναι «όχι». Για παρά­δειγ­μα υπάρ­χουν πολ­λοί τρό­ποι να παρα­χθεί λευκό. Ένας τρό­πος είναι αυτός του Ήλιου και του κεριού : να ανα­μί­ξεις όλα τα χρώ­μα­τα. Ένας άλλος είναι να συν­δυά­σεις μόνο μπλε, πρά­σι­νο και κόκ­κι­νο σε συγκε­κρι­μέ­να ποσο­στά. Άλλω­στε έχου­με χρω­μο­κύτ­τα­ρα μόνο για αυτά τα χρώ­μα­τα. Έτσι δύο πηγές λευ­κού φωτός μπο­ρεί τα μάτια μας να τις βλέ­πουν ότι είναι ίδιες αλλά αν ανα­λυ­θούν με ένα πρί­σμα ή φασμα­το­γρά­φο να δεί­ξουν ότι απο­τε­λού­νται από δια­φο­ρε­τι­κά χρώ­μα­τα. Αυτό το φαι­νό­με­νο με το οποίο «ξεγε­λιώ­νται» τα μάτια μας ονο­μά­ζε­ται «μετα­με­ρι­σμός».

«Όχι» είναι η απά­ντη­ση και στην ερώ­τη­ση αν τα ανθρώ­πι­να μάτια μπο­ρούν να δουν όλα τα χρώ­μα­τα. Όχι δεν μπο­ρούν. Αυτό συμ­βαί­νει γιατί τα χρω­μο­κύτ­τα­ρά μας δεν ερε­θί­ζο­νται μόνο από το μπλε, το πρά­σι­νο και το κόκ­κι­νο αλλά σε μικρό­τε­ρο βαθμό και από γει­το­νι­κά χρώ­μα­τα, δηλα­δή γει­το­νι­κά μήκη κύμα­τος. Στο παρα­κά­τω σχήμα βλέ­που­με πόσο ερε­θί­ζο­νται τα χρω­μο­κύτ­τα­ρά μας γύρω από τις βασι­κές τιμές του μπλε, του πρά­σι­νου και του κόκ­κι­νου.

Με L συμ­βο­λί­ζε­ται η από­κρι­ση των «κόκ­κι­νων» χρω­μο­κυτ­τά­ρων μας, M των «πρά­σι­νων» και S των «μπλε». Αυτές οι καμπύ­λες αλλη­λο­κα­λύ­πτο­νται. Αυτό σημαί­νει ότι αν μια πηγή μας δώσει ένα ηλε­κτρο­μα­γνη­τι­κό κύμα με μήκος κύμα­τος στα 500 nm (νανό­με­τρα, δηλα­δή δισε­κα­το­μυ­ριο­στά του μέτρου) δεν θα ερε­θι­στούν μόνο τα πρά­σι­να χρω­μο­κύτ­τα­ρά μας αλλά και τα κόκ­κι­να και τα μπλε, αφού το 500 βρί­σκε­ται μέσα στο πεδίο ερε­θι­σμού και των τριών χρω­μο­κυτ­τά­ρων μας. Άρα αυτό το χρώμα δεν μπο­ρού­με να το δούμε. Αν κοι­τά­ξου­με μια τέτοια φωτει­νή πηγή ο εγκέ­φα­λός μας θα την αντι­λη­φθεί ως ένα μείγ­μα πρά­σι­νου, κόκ­κι­νου και μπλε, με το πρά­σι­νο να κυριαρ­χεί. Θα δούμε συνε­πώς ένα πρα­σι­νω­πό χρώμα αλλά όχι ακρι­βώς αυτό που στέλ­νει η πηγή. Αλλιώς : θα μπο­ρού­σα­με να το δούμε με ακρί­βεια αν μόνο τα πρά­σι­να χρω­μο­κύτ­τα­ρά μας ερε­θί­ζο­νταν από αυτό το μήκος κύμα­τος. Αυτά τα χρώ­μα­τα ονο­μά­ζο­νται «αδύ­να­τα χρώ­μα­τα» (impossible colors) και έχουν χρη­σι­μο­ποι­η­θεί στην λογο­τε­χνία της επι­στη­μο­νι­κής φαντα­σί­ας.

Υπάρ­χουν πολλά ήδη φωτι­σμού και δεν είναι όλα «αθώα» όπως ίσως φαί­νο­νται. Εντε­λώς χοντρι­κά, ο άνθρω­πος ξεκί­νη­σε με τη φωτιά, πέρα­σε στα κεριά, στα καντή­λια που έκαι­γαν λάδι ή λίπος φάλαι­νας, στις λάμπες με φιτί­λι παρό­μοιο με τις λουξ και το καύ­σι­μο όχι υπό πίεση, στις λουξ (κηρο­ζί­νης ή υγρα­ε­ρί­ου ή βεν­ζί­νης), στις λάμπες πυρα­κτώ­σε­ως, φθο­ρί­ου, αλο­γό­νου και σήμε­ρα έχει γενι­κευ­τεί η χρήση των leds.

Ας υπο­θέ­σου­με ότι έχου­με ένα σώμα που απορ­ρο­φά­ει όλη την ενέρ­γεια που δέχε­ται (αυτό στη Φυσι­κή λέγε­ται black body). Όταν υπερ­θερ­μαν­θεί από την ενέρ­γεια που συγκε­ντρώ­νει, αρχί­ζει να ακτι­νο­βο­λεί σε διά­φο­ρες συχνό­τη­τες, μετα­ξύ αυτών και οι συχνό­τη­τες που βλέ­πει το ανθρώ­πι­νο μάτι, δηλα­δή στο οπτι­κό φάσμα (αυτό που ανα­γνω­ρί­ζου­με ως «φως»). Για να κατα­λά­βου­με καλύ­τε­ρα τι σημαί­νουν αυτά, φέρτε στο μυαλό σας τον σιδε­ρά που θερ­μαί­νει ένα κομ­μά­τι σίδε­ρο σε τέτοιο βαθμό που αυτό αρχί­ζει να κοκ­κι­νί­ζει, δηλα­δή να εκπέ­μπει φως. Αν ένα τέτοιο σώμα θερ­μαν­θεί στους 1700 Kelvin (αφαι­ρέ­στε 273 για να μετα­τρέ­ψε­τε σε Κελ­σί­ου) ακτι­νο­βο­λεί στο οπτι­κό φάσμα όπως ένα αναμ­μέ­νο κερί. Το φως αυτό το αντι­λαμ­βα­νό­μα­στε «πολύ ζεστό» ή «θερμό» ή «ρομα­ντι­κό». Το φως αυτό περιέ­χει ποσό­τη­τες κόκ­κι­νου φωτός σε περί­που τις ίδιες ανα­λο­γί­ες με τα υπό­λοι­πα χρώ­μα­τα. Έτσι, αν πλη­σιά­σου­με το κερί σε ένα κόκ­κι­νο μήλο, το μήλο θα απορ­ρο­φή­σει όλα τα χρώ­μα­τα εκτός του κόκ­κι­νου που θα το επι­στρέ­ψει και έτσι θα δούμε ότι το μήλο είναι κόκ­κι­νο. Αυτή η παρά­με­τρος, του να περιέ­χο­νται όλα τα χρώ­μα­τα σε επαρ­κείς ποσό­τη­τες μετριέ­ται με τον χρω­μα­τι­κό δεί­κτη CRI (color rendering index) που για το κερί είναι 100%.

Αν το μαύρο σώμα θερ­μαν­θεί στους 2400 Κ έως 2700 K θα παρά­γει φως παρό­μοιο με μια λάμπα πυρα­κτώ­σε­ως. Και η λάμπα πυρα­κτώ­σε­ως παρά­γει φως με χρω­μα­τι­κό δεί­κτη CRI 100%. Το ίδιο κάνει και ο Ήλιος αλλά στους 5800-6000 βαθ­μούς Kelvin. Υπάρ­χει όμως μια σημα­ντι­κή δια­φο­ρά. Όσο μεγα­λώ­νει η θερ­μο­κρα­σία τόσο το φάσμα περέ­χει όλο και περισ­σό­τε­ρες ποσό­τη­τες του μπλε. Επί­σης όταν η θερ­μο­κρα­σία είναι τόσο υψηλή όσο του Ήλιου, ένα μέρος της ενέρ­γειας μετα­τρέ­πε­ται και στο υπε­ριώ­δες φάσμα (μικρό μήκος κύμα­τος), τη λεγό­με­νη UV ακτι­νο­βο­λία (Ultra Violet). Αυτή είναι βλα­βε­ρή για τη ζωή και τα μάτια μας, αλλά ευτυ­χώς έχου­με το στρώ­μα του όζο­ντος, το οποίο φιλ­τρά­ρει μεγά­λο μέρος αυτής της βλα­βε­ρής ακτι­νο­βο­λί­ας. Τα καλά για­λιά ηλίου φιλ­τρά­ρουν ακόμα περισ­σό­τε­ρο όση ενέρ­γεια στο υπε­ριώ­δες φάσμα κατά­φε­ρε να περά­σει από το όζον.

Το κερί, η λάμπα πυρα­κτώ­σε­ως, οι λουξ λει­τουρ­γούν σε θερ­μο­κρα­σί­ες μαύ­ρου σώμα­τος πολύ χαμη­λό­τε­ρα και σε αυτές τις θερ­μο­κρα­σί­ες δεν ακτι­νο­βο­λεί­ται ενέρ­γεια στο βλα­βε­ρό υπε­ριώ­δες φάσμα. Οι λουξ λει­τουρ­γούν περί­που από 2000 έως 2400 Kelvin. Για αυτό το φως τους είναι πιο «γλυκό» από τις λάμπες πυρα­κτώ­σε­ως που λει­τουρ­γούν από 2400 έως 2700 K. Ο χρω­μα­τι­κός δεί­κτης CRI για τις λουξ είναι και αυτός 100%.

Πάμε στα leds. Τα leds εκμε­ταλ­λεύ­ο­νται το φαι­νό­με­νο του μετα­με­ρι­σμού που περι­γρά­ψα­με παρα­πά­νω. Δηλα­δή παρά­γουν ένα λευκό χρώμα ανα­μι­γνύ­ο­ντας συγκε­κρι­μέ­να χρώ­μα­τα και όχι όλα τα χρώ­μα­τα όπως κάνει η λάμπα πυρα­κτώ­σε­ως. Για αυτό μια κακής ποιό­τη­τας λάμπα led δεν δίνει καλή από­δο­ση των χρω­μά­των στον χώρο μας. Διότι αν για παρά­δειγ­μα το λευκό της δεν περιέ­χει μεγά­λες ποσό­τη­τες κόκ­κι­νου (που είναι και το συνη­θέ­στε­ρο) ένα κόκ­κι­νο μήλο δεν θα εμφα­νί­ζε­ται κόκ­κι­νο, αφού δεν υπάρ­χει τέτοιο χρώμα στο φως που του στέλ­νου­με για να το αντα­να­κλά­σει πίσω στα μάτια μας.

Άλλο πρό­βλη­μα είναι η θερ­μο­κρα­σία μαύ­ρου σώμα­τος στην οποία αντι­στοι­χούν. Τα χει­ρό­τε­ρα leds είναι αυτά που περι­γρά­φο­νται ως 5000 K ή και 6000 K. Αυτά (εκτός αν ο κατα­σκευα­στής έχει λάβει ειδι­κά μέτρα και πολύ αυξη­μέ­νη τιμή) ακτι­νο­βο­λούν όπως και ο Ήλιος μας και στο υπε­ριώ­δες φάσμα. Αλλά τώρα δεν υπάρ­χει όζον ανά­με­σα σε εμάς και τη λάμπα για να μας προ­στα­τέ­ψει. Θα ανα­ρω­τη­θεί­τε βεβαί­ως «μα είναι δυνα­τόν;» και θα έχετε δίκιο. Για να μιλή­σου­με με μεγα­λύ­τε­ρη ακρί­βεια, το θέμα αυτό είναι θέμα εμπι­στο­σύ­νης στον κατα­σκευα­στή. Πρώ­τον η υπε­ριώ­δης ακτι­νο­βο­λία για τους οικια­κούς λαμ­πτή­ρες είναι υπο­τί­θε­ται επαρ­κώς χαμη­λή ώστε να μην είναι βλα­βε­ρή. Όμως αυτό επι­τυγ­χά­νε­ται συχνά καλύ­πτο­ντας τα leds με ενώ­σεις του φωσφό­ρου. Αν ο φώσφο­ρος φθα­ρεί (και τα leds ζουν πολύ καιρό) θα υπάρ­χει διαρ­ροή υπε­ριώ­δους. Απλώς πρέ­πει να εμπι­στευ­τεί­τε τον κατα­σκευα­στή ότι αυτό δεν θα συμ­βεί. Αν τον εμπι­στεύ­ε­στε, όλα καλά. Επί­σης το φάσμα τους στο οπτι­κό κομ­μά­τι περιέ­χει πολύ μπλε και λίγο κόκ­κι­νο (για τεχνο­λο­γι­κούς λόγους. Άλλω­στε δεν παρά­γουν φως με την ίδια «τεχνο­λο­γία» που παρά­γει ο Ήλιος). Το πολύ μπλε προ­σο­μοιά­ζει το μπλε της μέρας. Έτσι, αν χρη­σι­μο­ποιού­με τέτοιο φωτι­σμό το από­γευ­μα/βράδυ, απο­συ­ντο­νί­ζου­με το ρολόι του σώμα­τός μας (κιρ­κά­διος ρυθ­μός) με απο­τέ­λε­σμα να μην μπο­ρού­με να κοι­μη­θού­με καλά. Το μπλε φως ανα­στέ­λει την παρα­γω­γή μελα­το­νί­νης που μας βοη­θά­ει να κοι­μη­θού­με, εξού και οι δια­φη­μί­σεις με ένα σωρό σχε­τι­κά προ­ϊ­ό­ντα (που πριν λίγα χρό­νια δεν υπήρ­χαν).

Ο καλύ­τε­ρος φωτι­σμός στο σπίτι με leds θα ήταν αυτός που χρη­σι­μο­ποιεί χαμη­λές θερ­μο­κρα­σί­ες μαύ­ρου σώμα­τος, δηλα­δή 2400 έως 2700 K, αντί­στοι­χες με αυτές μιας λάμπας πυρα­κτώ­σε­ως, που έχει ως συνέ­πεια αμε­λη­τέα εκπο­μπή υπε­ριώ­δους ακτι­νο­βο­λί­ας. Επί­σης κοι­τά­με τον δεί­κτη CRI να είναι όσο πιο κοντά στο 100 γίνε­ται ώστε έχου­με καλή χρω­μα­τι­κή από­δο­ση των αντι­κει­μέ­νων γύρω μας. Αν ο χρω­μα­τι­κός δεί­κτης CRI είναι χαμη­λός θα κυριαρ­χεί το μπλε στον φωτι­σμό της λάμπας και εκτός από το ότι δεν θα απο­δί­δο­νται σωστά τα χρώ­μα­τα των αντι­κει­μέ­νων στον χώρο μας, θα μας εμπο­δί­ζει και να κοι­μη­θού­με.

Εδώ υπάρ­χει κάτι να πούμε ακόμα για το CRI. Υπάρ­χουν δια­φο­ρές από χώρα σε χώρα. Το CRI υπο­λο­γί­ζε­ται με βάση την χρω­μα­τι­κή από­δο­ση σε μια ομάδα 14 αντι­προ­σω­πευ­τι­κών χρω­μά­των σε σχέση με μια λάμπα πυρα­κτώ­σε­ως που θεω­ρεί­ται ιδα­νι­κή πηγή φωτός. Στις ΗΠΑ όμως υπο­λο­γί­ζουν το CRI μόνο στα 8 από τα 14 χρώ­μα­τα εξαι­ρώ­ντας το κόκ­κι­νο. Όταν περι­λαμ­βά­νο­νται και τα 14 χρώ­μα­τα το ονο­μά­ζουν extended CRI ή CRI(e) ή CRI(Re). Υπο­τί­θε­ται ότι στην Ευρω­παϊ­κή Ένωση, το CRI των προ­ϊ­ό­ντων φωτι­σμού υπο­λο­γί­ζε­ται ως extended, δηλα­δή και στα 14 αντι­προ­σω­πευ­τι­κά χρώ­μα­τα, ενώ στην ΕΕ το αμε­ρι­κα­νι­κό μοντέ­λο των 8 αντι­προ­σω­πευ­τι­κών χρω­μά­των δηλώ­νε­ται ως CRI(Ra). Άρα πρέ­πει κανείς να έχει το νου του στο τι είναι υπο­χρε­ω­μέ­νες οι βιο­μη­χα­νί­ες να δηλώ­νουν στα προ­ϊ­ό­ντα τους.

Σαφώς τα κεριά, οι λουξ και οι πυρα­κτώ­σε­ως παρά­γουν καλύ­τε­ρης ποιό­τη­τας φως από κάθε άποψη, που δεν έχει κατα­φέ­ρει ακόμα η σύγ­χρο­νη τεχνο­λο­γία να πλη­σιά­σει σε λογι­κές τιμές. Δυστυ­χώς όμως οι πυρα­κτώ­σε­ως κατα­να­λώ­νουν πολύ ρεύμα οπότε η χρήση τους είναι και ασύμ­φο­ρη και αντιοι­κο­λο­γι­κή (μόνο το 5-10% της ενέρ­γειας που κατα­να­λώ­νουν μετα­τρέ­πε­ται σε φως, το 90-95% χάνε­ται σε θερ­μό­τη­τα). Βέβαια τα leds δεν είναι σίγου­ρα πιο οικο­λο­γι­κά ως προς την κατα­σκευή τους (όσο είναι ως προς την κατα­νά­λω­σή τους). Συνή­θως οι λάμπες χρη­σι­μο­ποιούν πολύ πλα­στι­κό. Παλαιό­τε­ρα χρη­σι­μο­ποιού­σαν μόλυ­βδο (Pb) και αρσε­νι­κό (As). Τώρα χρη­σι­μο­ποιούν επι­κα­λύ­ψεις φωσφό­ρου : το led είναι μπλε ή υπε­ριώ­δες. Καλύ­πτε­ται με στρώ­μα­τα φωσφό­ρου ή ενώ­σε­ών του ο οποί­ος όταν εκτε­θεί στο μπλε ή υπε­ριώ­δες φως ακτι­νο­βο­λεί σε μεγα­λύ­τε­ρα μήκη κύμα­τος (προς το κόκ­κι­νο) δίνο­ντας φως σε μεγά­λο μέρος του οπτι­κού φάσμα­τος. Το θέμα σε σχέση με την οικο­λο­γία είναι το εξής : ποτέ δεν ξέρεις τι θα σκε­φτεί να χρη­σι­μο­ποι­ή­σει η βιο­μη­χα­νία. Αμφι­σβη­τώ ότι η παρα­γω­γή των leds έγινε για τον πλα­νή­τη. Αυτός ήταν ο δια­φη­μι­στι­κά ορθός λόγος. Και ο κόσμος, οικο­λο­γι­κώς ορθά, πήγε στα leds. Η βιο­μη­χα­νία όμως έχει στό­χος το κέρ­δος και δεν έχω κανέ­να λόγο να εμπι­στευ­τώ τι τοξι­κό στοι­χείο θα σκε­φτούν να χρη­σι­μο­ποι­ή­σουν αν τους μειώ­νει τα κόστη και αυξά­νει τα κέρδη.

Επι­πλέ­ον τα leds αντι­κα­θι­στούν αυτή τη στιγ­μή τα φώτα στους δρό­μους. Χρη­σι­μο­ποιούν μπλε leds γιατί αυτό το φως είναι ασφα­λέ­στε­ρο για την οδή­γη­ση (βλέ­πεις καλύ­τε­ρα σε μεγα­λύ­τε­ρη από­στα­ση) και κατα­να­λώ­νουν λιγό­τε­ρη ενέρ­γεια. Όμως παρά­γουν φωτο­μό­λυν­ση. Οι νεο­γέν­νη­τες χελώ­νες χάνουν τον δρόμο τους προς τη θάλασ­σα. Οι άνθρω­ποι δυσκο­λεύ­ο­νται να κοι­μη­θούν και δεν μπο­ρούν πια στις πόλεις να δουν τον ουρα­νό. Υπάρ­χει η ανεκ­δο­το­λο­γι­κή ιστο­ρία όπου μια εκτε­ταμ­μέ­νη δια­κο­πή ρεύ­μα­τος στο Λος Άντζε­λες των ΗΠΑ προ­κά­λε­σε αθρό­ες κλή­σεις προς το 911 (το αντί­στοι­χο του ελλη­νι­κού 100) για πιθα­νή επί­θε­ση από εξω­γή­ι­νους, γιατί ο κόσμος ξαφ­νι­κά είδε το κέντρο του γαλα­ξία (milky way) που δεν είχε ξανα­δεί !

Ως προς τον παλ­λό­με­νο φωτι­σμό: οι παλιές φθο­ρί­ου (αυτές που τρε­μο­παί­ζουν μέχρι να ανά­ψουν) παρά­γουν παλ­λό­με­νο φωτι­σμό στη συχνό­τη­τα του ρεύ­μα­τος (50 Hz) γεγο­νός που κου­ρά­ζει πολύ τα μάτια. Οι νεώ­τε­ρες φθο­ρί­ου που ανά­βουν αμέ­σως έχουν λύσει το πρό­βλη­μα του παλ­λό­με­νου φωτός και είναι πολύ καλύ­τε­ρες ως προς αυτό. Τα σύγ­χρο­να led έχουν μια ελα­φριά ταλά­ντω­ση στον φωτι­σμό τους (που δεν είναι ορατή) στη συχνό­τη­τα του τρο­φο­δο­τι­κού τους. Η συχνό­τη­τα αυτή είναι υψηλή (100 KHz) για αυτό παρά­γει παρά­σι­τα στο ραδιο­φω­νι­κό φάσμα. Το αν αυτή η μικρή ταλά­ντω­ση κου­ρά­ζει τα μάτια δεν φαί­νε­ται να είναι γνω­στό. (Να προ­σθέ­σου­με εδώ για τις φθο­ρί­ου ότι δεν έχουν καθό­λου κόκ­κι­νο χρώμα στο φως τους, οπότε τα αντι­κεί­με­να αλλοιώ­νο­νται χρω­μα­τι­κά.)

Μια συμ­βου­λή για τεχνη­τό φωτι­σμό με led θα ήταν συνε­πώς, λάμπες από 2400 K έως 2700 Κ με CRI πάνω από 90% και ακόμα καλύ­τε­ρα 95% (αν και εκεί ανε­βαί­νει η τιμή της λάμπας αρκε­τά). Από 80% έως 90% θα λέγα­με ότι η χρω­μα­τι­κή από­δο­ση είναι «ανε­κτή» ενώ κάτω από 80% η χρω­μα­τι­κή από­δο­ση είναι κακή και τέτοιος φωτι­σμός κάνει μόνο για σκά­λες.

Όσον αφορά στο διά­βα­σμα, αν ζητή­σε­τε σε ένα κατά­στη­μα λάμπα για διά­βα­σμα θα σας δώσουν, κατά πάσα πιθα­νό­τη­τα, μια μπλε· μια λάμπα που αντι­στοι­χεί σε υψηλή θερ­μο­κρα­σία μαύ­ρου σώμα­τος (4500 ή και 5500 Κ). Κατά τη γνώμη μου αυτό είναι λάθος. Μάλ­λον αντι­γρά­φουν την ιδέα της πυρα­κτώ­σε­ως που είχε το γυαλί της βαμ­μέ­νο με ένα ελα­φρό γαλά­ζιο, μην λαμ­βά­νο­ντας υπό­ψιν την αλλα­γή της τεχνο­λο­γί­ας. Το μπλε προ­κα­λεί εγρή­γορ­ση, μας ξυπνά­ει για να μην κοι­μη­θού­με πάνω στο βιβλίο. Μας βοη­θά­ει να συγκε­ντρω­θού­με. Όμως η βαμ­μέ­νη πυρα­κτώ­σε­ως δεν παρή­γα­γε UV (ή ό,τι παρή­γα­γε ήταν αμε­λη­τέο). Η μπλε led εν γένει παρά­γει πολ­λα­πλά­σιες ποσό­τη­τες υπε­ριώ­δους από την πυρα­κτώ­σε­ως και αυτό είναι βλα­βε­ρό για τα μάτια μας (αν και τυπι­κά η ποσό­τη­τα που παρά­γει εμπί­πτει σε όρια ασφά­λειας). Υπό τις παρού­σες συν­θή­κες θα προ­τι­μού­σα ένα φωτι­στι­κό γρα­φεί­ου με μια χαμη­λής θερ­μο­κρα­σί­ας λάμπα (2600-2700 Κ) με αρκε­τή έντα­ση φωτός (500 με 800 lumens) και ένα φλι­τζά­νι καφέ ή σολο­κά­τας ή τσάι για την απο­φυ­γή της νύστας και την υπο­βο­ή­θη­ση της συγκέ­ντρω­σης. Καλύ­τε­ρα καφε­ΐ­νη παρά αυξη­μέ­νος κιρ­κά­διος ρυθ­μός από το μπλε και UV. Επί­σης ο χώρος πρέ­πει να είναι φωτει­νός και όχι να δια­βά­ζου­με σε σκο­τει­νό δωμά­τιο με φως γρα­φεί­ου.

Όσο αφορά στα κινη­τά, στα tablets και τους υπο­λο­γι­στές, πάντα (μα πάντα!) εγκα­θι­στού­με προ­γράμ­μα­τα όπως το redshift που ανά­λο­γα με την ώρα τρο­πο­ποιεί το χρώμα της οθό­νης.

Τελι­κά στον λεγό­με­νο «ρομα­ντι­σμό» που απο­πνέ­ει το φως των κεριών μήπως συμ­βά­λει ουσια­στι­κά το ότι απλώς μας δεί­χνουν με μεγα­λύ­τε­ρη ακρί­βεια την …πραγ­μα­τι­κό­τη­τα  ;

Ας κλεί­σου­με με μια ρομα­ντι­κή ιστο­ρία μια και ανα­φέρ­θη­κε παρα­πά­νω ο γαλα­ξί­ας. Η Ελλη­νι­κή Μυθο­λο­γία περι­γρά­φει το πώς δημιουρ­γή­θη­κε. Ο Δίας έβαλε τον νεο­γέν­νη­το Ηρα­κλή να πιεί γάλα από το στή­θος της Ήρας που κοι­μό­ταν. Όταν ο μικρός χόρ­τα­σε απο­μα­κρύν­θη­κε από το στή­θος της Θεάς. Μερι­κές στα­γό­νες έπε­σαν στο έδα­φος και προ­έ­κυ­ψαν τα λευκά κρίνα της Ήρας (σήμε­ρα απο­δί­δο­νται αδι­καιο­λο­γή­τως σε άλλη θρη­σκεία) και κάποιες άλλες στα­γό­νες έπε­σαν στον ουρα­νό και σχη­μα­τί­στη­κε ο …γαλα­ξί­ας. (Από την ιστο­ρία αυτή ετυ­μο­λο­γεί­ται και η λέξη.)

Τα φιτί­λια για αυτές τις λάμπες είχαν άλατα του Θορί­ου (Th) και άρα ήταν ελα­φρώς ραδιε­νερ­γά σε ασφα­λή επί­πε­δα, αλλά αυτό ήταν έτσι μέχρι πριν περί­που 2 δεκα­ε­τί­ες. Στη συνέ­χεια η χρήση του Θορί­ου απα­γο­ρεύ­θη­κε, κυρί­ως για τους εργα­ζό­με­νους στο εργο­στά­σιο παρα­γω­γής, και αντι­κα­τα­στά­θη­κε από Ύττριο (Y) μια σπά­νια γαία που ακτι­νο­βο­λεί φως όταν υπερ­θερ­μαν­θεί χωρίς να είναι ραδιε­νερ­γή. Το Ύττριο είναι πολύ κοινό γύρω μας. Υπάρ­χει στο σώμα μας, στα φυτά που κατα­να­λώ­νου­με, στις μπα­τα­ρί­ες των κινη­τών, στα leds, ακόμα και στο μητρι­κό γάλα. Ομοί­ως τα φιτί­λια είχαν αμί­α­ντο στο σχοι­νί με το οποίο έδε­ναν στον καυ­στή­ρα. Ο αμί­α­ντος έχει αντι­κα­τα­στα­θεί εδώ και δυο δεκα­ε­τί­ες του­λά­χι­στον, με κερα­μι­κό νήμα. Συνε­πώς τα φιτί­λια είναι απο­λύ­τως ασφα­λή. Σύγ­χυ­ση προ­κα­λούν ακόμα συσκευα­σί­ες που στα ελλη­νι­κά γρά­φουν φρά­σεις όπως «φού­σκες αμιά­ντου». Αυτό είναι κατά­λοι­πο από την εποχή που είχαν αμί­α­ντο. ΔΕΝ έχουν πια. Στο δια­δί­κτυο πωλού­νται πρω­τό­τυ­πα φιτί­λια που είναι ραδιε­νερ­γά και έχουν αμί­α­ντο, αλλά πρέ­πει να ψάξεις για να τα βρεις σε ιστο­σε­λί­δες δημο­πρα­σιών. Όλα τα κατα­στή­μα­τα πωλούν σύγ­χρο­νη παρα­γω­γή φιτι­λιών που δεν είναι ραδιε­νερ­γά ούτε περιέ­χουν αμί­α­ντο. Ποιο­τι­κά φιτί­λια που­λά­ει η Petromax καθώς και η Luxor (αυστρια­κής παρα­γω­γής).

Αν η λάμπα είναι παλιά και έχει υπό­λοι­πα φιτι­λιού, μαζέψ­τε το πολύ προ­σε­κτι­κά σε υπή­νε­μο μέρος, σε εξω­τε­ρι­κό χώρο με ένα βρεγ­μέ­νο χαρτί κου­ζί­νας και απορ­ρίψ­τε το προ­σε­κτι­κά σε σακ­κού­λα. Αν ήταν πολύ παλιό πιθα­νώς να είναι ελα­φρά ραδιε­νερ­γό και να περιέ­χει αμί­α­ντο στο σημείο που είναι δεμέ­νο με τον καυ­στή­ρα. Αν το φιτί­λι είναι σίγου­ρα σύγ­χρο­νο το μαζεύ­ου­με με τον ίδιο τρόπο χωρίς να φοβό­μα­στε μην είναι ραδιε­νερ­γό και αμια­ντού­χο. Σε κάθε περί­πτω­ση προ­σέ­χου­με να μην φυσά­ει γιατί το φιτί­λι θα δια­λυ­θεί αμέ­σως στον αέρα και δεν είναι καλό να ανα­πνεύ­σου­με από τη σκόνη του.

Για να γίνει σωστά η προ­θέρ­μαν­ση χρεια­ζό­μα­στε ένα οινό­πνευ­μα πάνω από 90% σε αλκο­ό­λη. Πάνω από 93% ακόμα καλύ­τε­ρα. Στην αγορά υπάρ­χουν λοσιόν οινο­πνεύ­μα­τος 95% χωρίς άρωμα και χωρίς χρώμα σε χαμη­λή τιμή. Το μπλε οινό­πνευ­μα 93% λει­τουρ­γεί αλλά παρά­γει καπνό. Καλύ­τε­ρα ένα άχρω­μο προ­ϊ­όν με ψηλό οινο­πνευ­μα­τι­κό βαθμό. Μην χρη­σι­μο­ποι­ή­σε­τε οινό­πνευ­μα με περιε­κτι­κό­τη­τα κάτω από 90%. Στην αγορά υπάρ­χουν 70% και 80%. Αυτά δεν προ­θερ­μαί­νουν επαρ­κώς τη λάμπα, μη τα χρη­σι­μο­ποιεί­τε.

Ο δίσκος καύ­σης οινο­πνεύ­μα­τος χωρά­ει 8ml. Βέβαια πρέ­πει να είστε σίγου­ροι ότι είναι απο­λύ­τως επί­πε­δος αλλιώς θα υπερ­χει­λί­σει. Ενώ παρέ­χε­ται ειδι­κό μπου­κα­λά­κι πλή­ρω­σης, εν τού­τοις αυτό είναι πλα­στι­κό και δεν έχει δοσο­με­τρη­τή. Επει­δή πρέ­πει να γεμί­σει και 2η φορά πριν την ανά­ψου­με η πλα­στι­κή άκρη του μπου­κα­λιού εύκο­λα θα ακου­μπή­σει στα μετα­λι­κά θερμά μέρη από την πρώτη καύση και θα λιώ­σει σφρα­γί­ζο­ντας την έξοδο του οινο­πνεύ­μα­τος. Είναι πολύ πιο εύκο­λη η χρήση σύριγ­γας μια και έχει και δοσο­με­τρη­τή, οπότε μπο­ρούν να μετρη­θούν τα 8 ml (ή 7ml για να μην υπερ­χει­λί­σει), και η βελό­να είναι μετα­λι­κή οπότε δεν παθαί­νει ζημιά από τα θερμά μέτα­λα της λάμπας. Κάθε γέμι­σμα με οινό­πνευ­μα στους 95° βαθ­μούς με 8 ml καί­γε­ται σε 3 περί­που λεπτά.

Αυτό συμ­βαί­νει γιατί το δέρμα που χρη­σι­μο­ποιεί η τρό­μπα έχει στε­γνώ­σει. Ξεβι­δώ­στε και αφαι­ρέ­στε το έμβο­λο της τρό­μπας. Σε ένα καπά­κι από πλα­στι­κό μπου­κά­λι νερού βάλτε κάθε­τα το έμβο­λο με το δέρμα μέσα στο καπά­κι. Προ­σθέ­στε λίγο έλαιο χωρίς οξέα ή ειδι­κό λάδι λίπαν­σης δέρ­μα­τος. Αφού ποτί­σει το δέρμα για 1 ώρα σκου­πί­στε το ελα­φρά, πιέ­στε το προ­σε­κτι­κά να ανοί­ξει λίγο στην περι­φέ­ρειά του και ξανα­βάλ­τε το στη λάμπα. Τώρα πρέ­πει να σπρώ­χνει αέρα. Το δέρμα πρέ­πει να λαδώ­νε­ται τακτι­κά για να κρα­τά­ει τη φόρμα του. Εναλ­λα­κτι­κά μπο­ρεί­τε να αντι­κα­τα­στή­σε­τε το έμβο­λο της τρό­μπας με βαλ­βί­δα ελα­στι­κού (πωλεί­ται ξεχω­ρι­στά) οπότε θα μπο­ρεί­τε να ανε­βά­σε­τε την πίεση με κοινή τρό­μπα ποδη­λά­του.